قیام تنگستانیهاقیام مردم تنگستان در دوره احمدشاه قاجار در برابر اشغالگران انگلیسی از ۱۳۳۳ تا ۱۳۳۹/ ۱۹۱۴ـ۱۹۲۱ بوده است. طی دو قرن سیزدهم و چهاردهم مردم تنگستان سه قیام بزرگ در مقابل قوای انگلستان داشته‌اند که بزرگترین آنها در جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸) بوده است . فهرست مندرجات۲ - دفاع نیروهای محلی از بوشهر ۳ - فتوای جهاد علما و قیام تنگستان ۴ - بسیج خانهای ضد انگلیس ۵ - عقب نشینی انگلیسیها ۶ - پایان اشغال بوشهر ۷ - قرارداد صلح با انگلیس ۸ - نبرد چغادک ۹ - پایان قیام تنگستانیها ۱۰ - نتایج قیام مردم تنگستان ۱۱ - فهرست منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - گرایشهای سیاسی سران منطقهجنوب ایران را در آستانه جنگ جهانی اول، خانهای متعدد اداره می‌کردند. به طور کلی گرایشهای سیاسی سران منطقه در مقطعی از حیات سیاسی آنان بر دو گونه بود: خانهای نواحی شمالی (شامل لیراوی، حیات داود، اَنگالی و شَبانکاره) هوادار انگلستان و خانهای نواحی جنوبی (شامل تنگستان، دشتی، دشتستان و سواحل جنوبی دشتی و تنگستان) مخالف آن کشور بودند. [۱]
حمید اسدپور، «نگاهی گذرا بر پراکندگی قدرت و ماهیت نیروهای محلی منطقه بنادر و سواحل جنوب در زمان اشغال بوشهر و پیدایش نهضت تنگستان (۱۳۳۳ قمری)»، ج۱، ص۲۲۷.
در منطقه تنگستان، زایر خضرخان اَهْرَمی در تنگستان و شیخ حسین خان چاه کوتاهی در آبادی چاه کوتاه و رئیس علی دلواری در بندر دلوار حاکم بودند . [۲]
حمید اسدپور، «نگاهی گذرا بر پراکندگی قدرت و ماهیت نیروهای محلی منطقه بنادر و سواحل جنوب در زمان اشغال بوشهر و پیدایش نهضت تنگستان (۱۳۳۳ قمری)»، ج۱، ص۲۱۳.
[۳]
فردریک جیمز مابرلی، عملیات در ایران: جنگ جهانی اول ۱۹۱۹ـ۱۹۱۴، ج۱، ص۴۶۶.
۲ - دفاع نیروهای محلی از بوشهربه رغم اعلان بی طرفی ایران در آغاز جنگ جهانی اول ، جنگ به ایران نیز کشیده شد. استان بوشهر به دلیل اهمیت راهبردی و تجاری و به عنوان پایگاه اصلی اداری و ارتباطی و تدارکاتی انگلستان در جبهه بین النهرین، جایگاهی ویژه یافت. از سوی دیگر انگلستان قصد داشت با اشغال نظامی بوشهر دولت را ناچار به همکاری با کشورهای عضو اتفاق مثلث کند. با این حال دولت ایران نه با انگلستان همراهی کرد نه به تقویت مواضع دفاعی خود در سواحل خلیج فارس پرداخت؛ لذا وظیفه ایستادگی در برابر انگلستان عملاً بر عهده نیروهای محلی قرار گرفت [۴]
عبدالرسول خیراندیش، «اهمیت مقام ضداستعماری مردم تنگستان، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۱.
هم زمان با آغاز جنگ، آلمانیهای مستقر در بوشهر فعالیتهای ضدانگلیسی خود را آغاز کردند. لیستمان / لیسترمان، کنسول آلمان در بوشهر، با برخی از خانها و کدخدایان منطقه، از جمله رئیس علی دلواری، ارتباط نزدیک داشت. [۵]
فردریک جیمز مابرلی، عملیات در ایران: جنگ جهانی اول ۱۹۱۹ـ۱۹۱۴، ج۱، ص۸۸ ـ ۸۹.
فعالیت گسترده جاسوسان آلمانی در اغلب نقاط ایران، بویژه فعالیت واسموس در نواحی جنوبی، موجب دغدغه انگلیس بود. در ۲۳ ربیع الثانی ۱۳۳۳/ ۹ مارس ۱۹۱۵، انگلیسیها چند تبعه آلمان، از جمله لیستمان، را در بوشهر بازداشت کردند و این عمل، نقض بی طرفی ایران تلقی شد. در همان زمان در بندر ریگ تفنگچیهای حیدرخان حیات داودی ، خان متحد انگلیس، به یک کاروان آلمانی عازم افغانستان ، حمله و شخصی آلمانی را اسیر کردند و تحویل مقامات انگلیسی دادند. واسموس که همراه این گروه بود به بُرازجان فرار کرد [۶]
داگربرت فون میکوش، واسموس، ج۱، ص۹۷ .
۳ - فتوای جهاد علما و قیام تنگستاندر ۲۰ و ۲۱ جمادی الا´خره ۱۳۳۳ موقّرالدوله [۷]
جنگ جهانی در جنوب ایران: گزارشهای سالانه کنسولگری بریتانیا در بوشهر، ۱۳۳۹ـ۱۳۳۳ق/ ۱۹۲۱ـ ۱۹۱۴ م.
با حاج علی تنگستانی (کدخدای رِیشهر) درگیر شد و موقّرالدوله از نماینده انگلیس کمک خواست. با هماهنگی قوای انگلیسی، به ریشهر حمله شد. سرانجام، حاج علی تنگستانی بازداشت و به هندوستان تبعید شد [۸]
احمد فرامرزی، شیخ حسین خان چاه کوتاهی در جنگ مجاهدین دشتستان و تنگستان با دولت انگلیس، ج۱، ص۲۳- ۲۴.
[۹]
ایران و جنگ جهانی اول: اسناد وزارت داخله، چاپ کاوه بیات، ج۱، ص۱۳۹.
[۱۰]
جنگ جهانی در جنوب ایران: گزارشهای سالانه کنسولگری بریتانیا در بوشهر، ۱۳۳۹ـ۱۳۳۳ق/ ۱۹۲۱ـ ۱۹۱۴ م.
. این حوادث اعتراض گسترده مردم جنوب و خصوصاً تنگستانیها را بر انگیخت. در پی تلاش گسترده واسموس در تشویق خانهای منطقه به رویارویی با دولت انگلیس و فتوای جهاد علمای برجسته بوشهر و برازجان و فارس ــ همچون سید عبداللّه مجتهد بلادی ، شیخ محمدحسین برازجانی ، آقاسیدمرتضی اهرمی، سیدعبدالحسین لاری و شیخ جعفر محلاّتی ــ قیام مردم تنگستان آغاز شد. [۱۱]
عبداللّه بلادی، لوایح و سوانح: اسنادی در باره جنبش روحانیت جنوب ایران در جنگ جهانی اول، ج۱، ص۷۵.
[۱۲]
فلوریدا سفیری، پلیس جنوب ایران: اس پی آر، ج۱، ص۵۱ـ۵۲.
[۱۳]
احمد فرامرزی، ج۱، ص۱۷، شیخ حسین خان چاه کوتاهی در جنگ مجاهدین دشتستان و تنگستان با دولت انگلیس.
[۱۴]
محمدحسن نبوی، «نقش روحانیون در قیام ضداستعماری مردم جنوب ایران»، ج۱، ص۲۲۴ـ ۲۶۸.
۴ - بسیج خانهای ضد انگلیسخانهای ضد انگلیس شامل میرزا محمدخان برازجانی و زایرخضرخان اهرمی و شیخ حسین چاه کوتاهی و رئیس علی دلواری و نورمحمد دالکی و جز آنها، برای مقابله با انگلیسیها بسیج شدند. [۱۵]
ایران و جنگ جهانی اول: اسناد وزارت داخله، چاپ کاوه بیات، ج۱، ص۱۳۵، تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
[۱۶]
احمد فرامرزی، شیخ حسین خان چاه کوتاهی در جنگ مجاهدین دشتستان و تنگستان با دولت انگلیس، ج۱، ص۲۵.
انگلیسیها به سبب ترس از احتمال هجوم آنان به حیدرخان حیات داودی و جلوگیری از زدوخوردهای احتمالی و گسترده شدن درگیری، نیروی نظامی خود را در بوشهر افزایش دادند. [۱۷]
فردریک جیمز مابرلی، عملیات در ایران: جنگ جهانی اول ۱۹۱۹ـ۱۹۱۴، ج۱، ص۹۸ـ۹۹.
تنگستانیها با شبیخونهای مدام، به قوای انگلیس و برخی از نمایندگیهای متفقین مقیم بوشهر، همچون روسیه و فرانسه ، ضرباتی وارد کردند [۱۸]
یاحسینی، ۱۳۷۶ش، ص ۱۲۲ـ ۱۲۵.
۵ - عقب نشینی انگلیسیهادر ۲۹ شعبان ۱۳۳۳، در یکی از شبیخونها به رهبری رئیس علی دلواری در بوشهر، چند سرباز هندی و سرگرد اولیفانت و سروان رنکینگ انگلیسی کشته شدند. [۱۹]
اولریش گرکه، پیش به سوی شرق: ایران در سیاست شرقی آلمان در جنگ جهانی اول، ج۱، ص۲۵۱.
انگلیسیها به همین بهانه، در ۲۶ رمضان ۱۳۳۳/ ۸ اوت ۱۹۱۵ بندر بوشهر را تصرف کردند و در اولین اقدام، چهارده تن از مخالفانشان و نیز موقّرالدوله را در بوشهر بازداشت و سپس به هندوستان تبعید کردند [۲۰]
عبدالمجید زنگوئی، «شیخ حسین خان چاهکوتاهی و قیام ضداستعماری جنوب ایران»، ج۱، ص۱۱۹.
[۲۱]
محمدحسین رکن زاده آدمیت، ج۱، ص۹۲، دلیران تنگستانی.
[۲۲]
فردریک جیمز مابرلی، ج۱، ص۱۲۸، عملیات در ایران: جنگ جهانی اول ۱۹۱۹ـ۱۹۱۴.
و روی تمبرهای پست ایران، عبارت «بوشهر در تصرف انگلیس» را چاپ نمودند. [۲۳]
جنگ جهانی در جنوب ایران: گزارشهای سالانه کنسولگری بریتانیا در بوشهر، ۱۳۳۹ـ۱۳۳۳ق/ ۱۹۲۱ـ ۱۹۱۴ م.
[۲۴]
مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۲۷۰.
دو روز بعد چند ناو و تعدادی پیاده نظام به دلوار، از اصلیترین کانونهای مقاومت و مقر رئیس علی، حمله کردند. به رغم بمباران شدید دلوار و نخلستان آن، انگلیسیها با مقاومت سرسختانه تنگستانیها روبرو شدند و با وجود برتری نظامی، با دادن ده‌ها کشته و زخمی مجبور به عقب نشینی به بندر بوشهر گردیدند [۲۵]
فردریک جیمز مابرلی، عملیات در ایران: جنگ جهانی اول ۱۹۱۹ـ۱۹۱۴، ج۱، ص۱۳۸ـ۱۴۲.
[۲۶]
یاحسینی، ۱۳۷۶ ش، ص ۱۵۲ـ ۱۶۱.
[۲۷]
جنگ جهانی در جنوب ایران: گزارشهای سالانه کنسولگری بریتانیا در بوشهر، ۱۳۳۹ـ۱۳۳۳ق/ ۱۹۲۱ـ ۱۹۱۴ م.
.۶ - پایان اشغال بوشهراشغال بوشهر و حمله به دلوار موجب گسترش حملات تنگستانیها شد. [۲۸]
ابوالقاسم کحال زاده، دیده‌ها و شنیده ها: خاطرات میرزاابوالقاسم خان کحال زاده در باره مشکلات ایران در جنگ بین المللی ۱۹۱۸ـ۱۹۱۴، ج۱، ص۹۱.
در ۲۶ شوال ۱۳۳۳، در حمله ای شبانه، رئیس علی دلواری کشته شد. با مرگ او، که به قهرمان مبارزه با اشغالگران شهرت یافته بود، [۲۹]
فردریک جیمز مابرلی، عملیات در ایران: جنگ جهانی اول ۱۹۱۹ـ۱۹۱۴، ج۱، ص۱۵۰.
[۳۰]
۳۸ـ ۳۹، گوستاو نیستروم، ج۱، ص۲۴، شاخه نبات: خاطرات سرگرد نیلستروم افسر سوئدی ژاندارمری ایران از وقایع فارس و نهضت تنگستان (آوریل ـ سپتامبر ۱۹۱۵).
تنگستانیها در مقام انتقام بر آمدند ولی در نبردی سرنوشت ساز در منطقه کوه کُزی شکست خوردند و خالوحسین دشتی (بُرد خونی)، متحد رئیس علی، به اسارت انگلیسیها در آمد [۳۱]
یاحسینی، ۱۳۷۲ش، ص ۱۹ـ ۲۵.
[۳۲]
جنگ جهانی در جنوب ایران: گزارشهای سالانه کنسولگری بریتانیا در بوشهر، ۱۳۳۹ـ۱۳۳۳ق/ ۱۹۲۱ـ ۱۹۱۴ م.
.پس از این نبرد از شدت حملات تنگستانیها کاسته شد و انگلیسیها نیز در اقدامی نمایشی اعلام کردند که به اشغال بوشهر پایان خواهند داد؛ ازینرو، در ۷ ذیحجّه ۱۳۳۳ در ظاهر اداره شهر را به میرزااحمدخان دریابیگی که قوام الملک، حاکم فارس، او را حاکم بوشهر کرده بود گذار کردند. لیکن مبارزه تنگستانیها با انگلیسیها و میرزااحمدخان ادامه یافت [۳۳]
فردریک جیمز مابرلی، عملیات در ایران: جنگ جهانی اول ۱۹۱۹ـ۱۹۱۴، ج۱، ص۱۵۷.
[۳۴]
یاحسینی، ۱۳۷۶ش، ص ۱۸۶ـ ۱۸۹).
.۷ - قرارداد صلح با انگلیسدر اوایل محرّم ۱۳۳۴، قوای ژاندارمری فارس در شیراز در اقدامی غافلگیرانه، چند تن از اتباع و مقامات انگلیسی مقیم این شهر از جمله فردریک اوکانر، کنسول انگلیس در فارس، را دستگیر کردند و به اهرم تنگستان، مقرّ زایر خضرخان، فرستادند. [۳۵]
ایرج ذوقی، تاریخ روابط سیاسی ایران و قدرتهای بزرگ ۱۹۲۵ـ۱۹۰۰، ج۱، ص۱۴۸.
[۳۶]
فردریک جیمز مابرلی، عملیات در ایران: جنگ جهانی اول ۱۹۱۹ـ۱۹۱۴، ج۱، ص۱۶۹.
[۳۷]
فردریک اوکانر، از مشروطه تا جنگ جهانی اول: خاطرات فردریک اوکانر، ج۱، ص۱۱۵ـ ۱۲۵.
انگلیسیها برای آزادی اسرای خود تلاشهای سیاسی و نظامی ناموفقی کردند. سرانجام، میان آنان و شیخ حسین خان چاه کوتاهی و زایر خضرخان اهرمی قرارداد صلح بسته شد. بر اساس این قرارداد، در شوال ۱۳۳۴ اسرای ایرانی و انگلیسی با یکدیگر مبادله شدند و تنگستانیها رسماً پذیرفتند که بر ضد قوای انگلیسی مقیم بوشهر اقدامی نکنند. انگلیس نیز متعهد شد که اموال توقیفی شیخ حسین خان را به وی باز گرداند و کالاهای تجاری زایر خضرخان را که در بحرین توقیف شده بود، آزاد کند و راه مسیله ـ برازجان را نیز بازگشایی نماید [۳۸]
هیبت اللّه مالکی، «عصر خوانین سه گانه (زائر خضرخان ـ غضنفرالسلطنه ـ شیخ حسین خان) در قیام ضداستعماری جنوب ایران»، ج۱، ص۱۱۳، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی.
[۳۹]
جنگ جهانی در جنوب ایران: گزارشهای سالانه کنسولگری بریتانیا در بوشهر، ۱۳۳۹ـ۱۳۳۳ق/ ۱۹۲۱ـ ۱۹۱۴ م.
.۸ - نبرد چغادکچندی بعد انگلیسیها، به بهانه برخی حملات تنگستانیها، به آنان حمله کردند و در جنگی در منطقه چُغادَک، آنان را شکست دادند. [۴۰]
احمد فرامرزی، شیخ حسین خان چاه کوتاهی در جنگ مجاهدین دشتستان و تنگستان با دولت انگلیس، ج۱، ص۶۵ـ۶۷.
[۴۱]
هیبت اللّه مالکی، «عصر خوانین سه گانه (زائر خضرخان ـ غضنفرالسلطنه ـ شیخ حسین خان) در قیام ضداستعماری جنوب ایران»، ج۱، ص۱۲۰ـ۱۲۳، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی.
شیخ حسین خان و زایر خضرخان متواری شدند و در مناطقی از دشتی و دشتستان موضع گرفتند. این دو، تا پایان جنگ جهانی اول کم وبیش به مقاومت در برابر قوای انگلیس ادامه دادند و عملاً مانع عبور آنان از بوشهر به شیراز شدند. [۴۲]
احمد فرامرزی، شیخ حسین خان چاه کوتاهی در جنگ مجاهدین دشتستان و تنگستان با دولت انگلیس، ج۱، ص۷۰ـ۹۶.
پس از نبرد چغادک خوانین مبارز بوشهر توان رویارویی قوی با نیروهای انگلیسی را از دست دادند و مبارزه خود را به جنگهای پارتیزانی در مناطق مرتفع محدود کردند. شایعه پراکنی در میان مردم، بزرگ نمایی قدرت انگلیسیها و عدم حمایت از سوی دولت مرکزی و نیز لطمات شدید اقتصادی به گونه ای که توانایی تأمین مخارج سنگین لشکرکشی و تهیه آذوقه و فشنگ و غیره را نداشتند، مخالفت آنان را کم رنگتر کرد. افزون بر این، انگلیسیها با وعده حکومت ، برخی افراد سرشناس منطقه را بر ضد آنان بر انگیخته بودند. [۴۳]
هیبت اللّه مالکی، «عصر خوانین سه گانه (زائر خضرخان ـ غضنفرالسلطنه ـ شیخ حسین خان) در قیام ضداستعماری جنوب ایران»، ج۱، ص۱۲۴.
۹ - پایان قیام تنگستانیهادر سوم یا نهم محرّم ۱۳۳۷، قوای بریتانیا چاه کوتاه را اشغال کردند و شیخ عبداللّه به جای برادرش، شیخ حسین، حاکم آن‌جا شد. اَهرَم و برازجان نیز در همان ماه اشغال شد و زایر خضرخان نیز با تعدادی از نیروهای وفادار در کوههای اطراف اهرم مخفی شد و به درگیری با انگلیسیها ادامه داد. شیخ حسین چاه کوتاهی نیز به جنگ با نیروهای خارجی پرداخت [۴۴]
احمد فرامرزی، شیخ حسین خان چاه کوتاهی در جنگ مجاهدین دشتستان و تنگستان با دولت انگلیس، ج۱، ص۷۵ـ ۷۹.
[۴۵]
جنگ جهانی در جنوب ایران: گزارشهای سالانه کنسولگری بریتانیا در بوشهر، ۱۳۳۹ـ۱۳۳۳ق/ ۱۹۲۱ـ ۱۹۱۴ م.
. [۴۶]
هیبت اللّه مالکی، «عصر خوانین سه گانه (زائر خضرخان ـ غضنفرالسلطنه ـ شیخ حسین خان) در قیام ضداستعماری جنوب ایران»، ج۱، ص۱۲۵.
در شوال ۱۳۳۸ پلیس جنوب ایران با همکاری برخی عناصر محلی، تنگستانیها را قلع و قمع کرد و شیخ حسین خان چاه کوتاهی به همراه پسرش شیخ خزعل از پا در آمد. زایرخضرخان نیز در ۱۳۴۱ به همراه فرزندش، سام خان، کشته شد. [۴۷]
عبدالمجید زنگوئی، «شیخ حسین خان چاهکوتاهی و قیام ضداستعماری جنوب ایران»، ج۱، ص۱۳۲ـ ۱۳۳، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری.
[۴۸]
احمد فرامرزی، شیخ حسین خان چاه کوتاهی در جنگ مجاهدین دشتستان و تنگستان با دولت انگلیس، ج۱، ص۹۶.
بدینگونه بزرگترین قیام تنگستانیها به پایان رسید.۱۰ - نتایج قیام مردم تنگستانبه زعم مورخان، قیام مردم تنگستان به دولت مستأصل ایران امکان داد تا در برابر خواستهای انگلیس پایداری کند. همچنین کمک مؤثری برای مبارزات ژاندارمری فارس و عشایر قشقایی بر ضد عوامل انگلیس و پلیس جنوب بود. در نهایت مقاومت ضداستعماری جنوب با اثرگذاشتن بر عملیات در جبهه بین النهرین، به این قیام ابعادی جهانی بخشید. [۴۹]
عبدالرسول خیراندیش، «اهمیت مقام ضداستعماری مردم تنگستان، ج۱، ص۱۷۵ـ۱۷۷،.
۱۱ - فهرست منابع(۱) بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری. (۲) فردریک اوکانر، از مشروطه تا جنگ جهانی اول: خاطرات فردریک اوکانر. (۳) ایران و جنگ جهانی اول: اسناد وزارت داخله، چاپ کاوه بیات، تهران: سازمان اسناد ملی ایران. (۴) بریتانیا کنسولگری (بوشهر)، جنگ جهانی در جنوب ایران: گزارشهای سالانه کنسولگری بریتانیا در بوشهر، ۱۳۳۹ـ۱۳۳۳ق/ ۱۹۲۱ـ ۱۹۱۴ م. (۵) عبداللّه بلادی، لوایح و سوانح: اسنادی در باره جنبش روحانیت جنوب ایران در جنگ جهانی اول. (۶) عبدالرسول خیراندیش، «اهمیت مقام ضداستعماری مردم تنگستان، دشتی و دشتستان در حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران»، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری. (۷) ایرج ذوقی، تاریخ روابط سیاسی ایران و قدرتهای بزرگ ۱۹۲۵ـ۱۹۰۰. (۸) محمدحسین رکن زاده آدمیت، دلیران تنگستانی. (۹) عبدالمجید زنگوئی، «شیخ حسین خان چاهکوتاهی و قیام ضداستعماری جنوب ایران»، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری. (۱۰) فلوریدا سفیری، پلیس جنوب ایران: اس پی آر. (۱۱) احمد فرامرزی، شیخ حسین خان چاه کوتاهی در جنگ مجاهدین دشتستان و تنگستان با دولت انگلیس. (۱۲) ابوالقاسم کحال زاده، دیده‌ها و شنیده ها: خاطرات میرزاابوالقاسم خان کحال زاده در باره مشکلات ایران در جنگ بین المللی ۱۹۱۸ـ۱۹۱۴. (۱۳) اولریش گرکه، پیش به سوی شرق: ایران در سیاست شرقی آلمان در جنگ جهانی اول. (۱۴) فردریک جیمز مابرلی، عملیات در ایران: جنگ جهانی اول ۱۹۱۹ـ۱۹۱۴. (۱۵) هیبت اللّه مالکی، «عصر خوانین سه گانه (زائر خضرخان ـ غضنفرالسلطنه ـ شیخ حسین خان) در قیام ضداستعماری جنوب ایران»، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی. (۱۶) داگربرت فون میکوش، واسموس. (۱۷) محمدحسن نبوی، «نقش روحانیون در قیام ضداستعماری مردم جنوب ایران»، در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس علی دلواری. (۱۸) گوستاو نیستروم، شاخه نبات: خاطرات سرگرد نیلستروم افسر سوئدی ژاندارمری ایران از وقایع فارس و نهضت تنگستان (آوریل ـ سپتامبر ۱۹۱۵). (۱۹) مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات. (۲۰) قاسم یاحسینی، رئیس علی دلواری: تجاوز نظامی بریتانیا و مقاومت جنوب. (۲۱) قاسم یاحسینی، نگاهی به زندگی و مبارزات خالوحسین بردخونی. (۲۲) حمید اسدپور، «نگاهی گذرا بر پراکندگی قدرت و ماهیت نیروهای محلی منطقه بنادر و سواحل جنوب در زمان اشغال بوشهر و پیدایش نهضت تنگستان (۱۳۳۳ قمری)». ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «قیام تنگستانیها»، شماره ۳۹۶۲. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|